Φώτα, φως άγιας γιορτής γύρω λαμπυρίζει,
Άγιος Γιάννης Βαπτιστής τον Χριστό βαπτίζει
Σήμερα μες στο νερό, θάλασσα, ποτάμι, ρίχνουν
τον χρυσό σταυρό, τ’ άγιασμα να κάμει.
Σ’ όλα τα νερά αγιασμός και σε μας ο φωτισμός.
Στου σπιτιού μας τη μεριά πάμε
ψάλλεται ευχητικά κατ’ έτος για τα Θεοφάνεια, την αρχαιότερη μετά το Πάσχα μεγάλη γιορτή από τις Δεσποτικές, που γιορτάζεται σήμερα από όλους τους χριστιανούς και φέρει τρεις ονομασίες: Θεοφάνεια, Επιφάνεια και Φώτα.
Η ονομασία Θεοφάνεια θεωρείται η αρχαιότερη και έχει την αρχή της στον λόγο του Αποστόλου Παύλου “Θεός εφανερώθη εν σαρκί” (Α’, Τιμ. γ’ 16). Η ονομασία Επιφάνεια, μεταγενέστερη, έχει όμως και αυτή την αρχή της στην Αγία Γραφή και συγκεκριμένα στα Τίτ. β’ 11: “Επεφάνη γαρ η χάρις του Θεού η σωτήριος πάσιν ανθρώποις” και Τίτ. β’ 13: “και επιφάνειαν της δόξης του μεγάλου Θεού”. Το βάπτισμα του Κυρίου, που λέγεται και “φώτισμα”, αποδίδει την τρίτη ονομασία στη γιορτή: “Τα Φώτα” ή “Τα Άγια Φώτα”.
Από τις ιερές ημέρες στη ζωή των χριστιανών η σημερινή, γιατί η Εκκλησία μας γιορτάζει τη φανέρωση ολόκληρης της Τριάδας στον κόσμο, τη φανέρωση του Θεού, εξ ου και η λέξη Θεοφάνεια. Στη Βάπτιση, ο Ιησούς αποκαλύπτεται ως το δεύτερο πρόσωπο της Αγίας Τριάδας, που φωτίζει τα πάντα, γι’ αυτό ο λαός μας αποκαλεί τα Θεοφάνεια και Φώτα.
Οι Ευαγγελιστές Ματθαίος και Μάρκος τοποθετούν “χρονικά” την κάθοδο του Αγίου Πνεύματος αμέσως μετά την έξοδο του Ιησού από τα νερά του Ιορδάνη και σε άμεση σχέση με τη βάπτιση. Ο Λουκάς διαφοροποιείται κάπως στο σημείο αυτό και τοποθετεί το “ανεωχθήναι τον ουρανόν και καταβήναι το Πνεύμα το Άγιον… επ’ αυτόν” (Λουκ. 3,21-22) “λίγο αργότερα” και μετά το πέρας της βάπτισης.
Βέβαια, δεν φαίνεται να το θεωρεί ξεχωριστό γεγονός, όπως ισχυρίζονται πολλοί, για να τονισθεί δήθεν κάποια διάρκεια μεταξύ βαπτίσματος και “χρίσματος”. Μας λέει συγκεκριμένα ότι ο Ιησούς αμέσως μετά τη βάπτιση ή και κατά τη βάπτιση άρχισε να προσεύχεται, και τότε ακριβώς συνέβη η “κάθοδος” του Πνεύματος (Λουκ. 3,21). Κατά τον Λουκά, επομένως, έχουμε το μεγάλο αποκαλυπτικό γεγονός και την πρώτη θεοφάνεια της Καινής Διαθήκης αμέσως μετά τη βάπτιση και σε σχέση πάντοτε με τη βάπτιση και μάλιστα σε ώρα “προσευχής”. Τότε έρχεται και η ουράνια επιβεβαίωση, ότι “ούτος έστιν ο υιός ο αγαπητός” (Ματθ. 3,17· Μάρκ. 1.11· Λουκ. 3,22) και “ο υιός του Θεού” (Ιωάν. 1,34).
Με αυτόν τον τρόπο στη Βάπτιση έχουμε την τρισυπόστατη παρουσία του Θεού (Πατήρ, Υιός και Άγιο Πνεύμα).
Στη Δύση τα Θεοφάνεια τα συναντάμε στα μέσα του 4ου αι., αλλά ήδη την εποχή εκείνη υπήρχε στη Ρωμαϊκή Εκκλησία και άλλη μια εορτή αφιερωμένη στην κατά σάρκα Γέννηση του Ιησού, στις 25 Δεκεμβρίου.
Όταν πλέον καθιερώθηκε αυτή η ημερομηνία για τα Χριστούγεννα, σε όλο τον χριστιανικό κόσμο έγινε και ο διαχωρισμός της εορτής των Φώτων στις 6 Ιανουαρίου, στα μέσα του 6ου αι.
Με τη σημερινή εορτή κλείνει και ο κύκλος του λεγόμενου Δωδεκαημέρου που αρχίζει από τη Δεσποτική εορτή των Χριστουγέννων και περιλαμβάνει και τις άλλες ενδιάμεσες εορτές.
Στον σύντομο εκκλησιαστικό, θριαμβικό ύμνο που ψάλλεται στην απόλυση της Ιερής Ακολουθίας των Θεοφανείων αποδίδεται, περιληπτικά μεν, αποκαλυπτικά δε, το μεγαλειώδες της εορτής:
Εν Ιορδάνη βαπτιζομένου σου Κύριε,
η της Τριάδος εφανερώθη προσκύνησις
του γαρ Γεννήτορος η φωνή προσεμαρτύρει Σοι,
αγαπητόν Σε Υιόν ονομάζουσα
και το Πνεύμα εν είδει περιστεράς
εβεβαίου του λόγου το ασφαλές.
Ο επιφανής Χριστέ ο Θεός
Και τον κόσμον φωτίσας δόξα Σοι.
